Czym jest archetyp literacki postaci i dlaczego Carl Gustav Jung uznał za swój obowiązek wprowadzenie tego zagadnienia zarówno do psychologii, jak i literatury?
Wprowadzenie
Archetypy w ostatnich latach niejako zyskały na popularności. Dość często zaczęto o nich mówić przy okazji storytellingu i w kontekście archetypów marki. Podczas lektury książki nie każdy zastanawia się nad konstrukcją dzieła, a tym bardziej nad tym, na jakich archetypach została oparta. Tymczasem znajomość różnorodnych wzorców literackich ma niebagatelny wpływ na odbiór danego utworu. Poniższy artykuł polecamy szczególnie tym, którzy są na początku pisarskiej drogi i szukają sposobu na stworzenie wiarygodnego bohatera, chociażby tworząc jego kartotekę.
Czym jest archetyp?
Archetyp z literackiego punktu widzenia to uniwersalny dla większości kultur wzorzec, motyw bądź właśnie postać, która występuje w świecie książek i w otaczającej nas rzeczywistości.
W kontekście personalnym o archetypie można powiedzieć, że jest to zespół cech ludzkich, który składa się na będącą jedną z bohaterów pozycji czytelniczej personę. W dany archetyp wpisują się nie tylko określone przymioty charakteru, ale również zachowania oraz reakcje.
Co ciekawe, po raz pierwszy o pojęciu archetypu można było przeczytać u filozofa i teologa żydowskiego, Filona z Aleksandrii. Warto jednak zaznaczyć, że o ostateczne sprecyzowanie archetypów postaci, zarówno w twórczości piśmienniczej, jak i w psychologii w XX wieku zatroszczył się Carl Gustav Jung.
Szwajcarski psychiatra w swoich rozważaniach opierał się na powszechnych myślach ludzkich, dla których zaistnienia w naszych głowach nie ma znaczenia miejsce pochodzenia czy też kultura, w jakiej dorastamy.
Nie sposób nie przyznać, że archetypy literackie są tyleż istotne, co wiarygodne.
Rodzaje archetypów postaci
Archetyp BOHATERA
Zdecydowanie najbardziej popularny w literaturze archetyp. Postać, dla której najbardziej liczą się dwa słowa, a brzmią one: chronię i służę.
Bez bohatera nie istnieje żadna fabularna pozycja czytelnicza. To kluczowa dla każdego dzieła literackiego persona, która uosabia prawdziwie cnotliwe cechy charakteru, takie jak uczciwość, szlachetność, odwaga, męstwo i ofiarność.
Klasyczna wersja tego archetypu to zwykła osoba, która znalazła się w niezwykłej sytuacji i wykazuje się w niej nadzwyczajnym talentem lub siłą. Żaden bohater nie może jednak istnieć bez swojego mentora.
Archetyp MENTORA
Postać literacka, której zadaniem jest prowadzenie bohatera, przekazanie mu całej swojej tajemnej wiedzy oraz wskazanie mu odpowiedniej drogi.
Trzeba przyznać, że mentor to postać niezwykła. Oprócz tego, że jego życiowa mądrość dalece wykracza poza ramy przeciętności, to jeszcze jego kompetencje przewyższają ziemską rzeczywistość. Mentor często dysponuje bowiem wiedzą w zakresie woli boskiej.
Ten archetyp nie jest figurą literacką, która chętnie dzieli się zakodowanymi w swoim doświadczonym umyśle informacjami. Charakteryzuje ją pewnego rodzaju powściągliwość, która każe bohaterowi wykazać się determinacją i zasłużyć na uwagę mentora.
Archetyp STRAŻNIKA PROGU
Obowiązkowa postać na drodze bohatera o dość przewrotnej konstrukcji: strażnik progu z jednej strony przeszkadza i zniechęca, z drugiej zaś inspiruje i motywuje do działania.
Persona ta stoi, gdzie w podróży bohatera zaczynają się schody. Siła jego perswazji będzie zależeć przede wszystkim od tego, jak wielkie jest już doświadczenie literackiego Herosa. To postać, którą można pokonać sprytem lub też posłużyć się jej siłą i wykorzystać ją do osiągnięcia własnych celów.
Strażnik progu nie jest jednak przeciwnikiem – wręcz przeciwnie, jego potencjalnie wrogie nastawienie, a także rzucane przez niego kłody pod nogi są jedynie próbą dla nieustępliwości i siły charakteru bohatera.
Archetyp ZWIASTUN
To postać, której pojawienie się niesie ze sobą zapowiedź przełomowego dla fabuły i samego bohatera wydarzenia. Niestety, nie zawsze pozytywnego. Zwiastun to personalny symbol przebudzenia, którego rolą jest zmotywowanie do działania, by bohater nie spoczywał na laurach.
Jego nadejście zapowiada zazwyczaj kulminacyjny zwrot literackiej akcji. Zwiastun może być sprzymierzeńcem lub wrogiem, zawsze będzie jednak potrzebną bohaterowi dawką adrenaliny czy przypływem innej energii.
Persona ta pojawia się zawsze, kiedy bohater jest gotowy na podjęcie wyzwania. Czym jest owo wyzwanie? Wyborem. Bohater może tkwić tu, gdzie jest, może jednak podjąć się nierzadko trudnego zadania, jakie postawi przed nim zwiastun.
Archetyp ZMIENNOKSZTAŁTNY
Jak sama nazwa wskazuje, zmiennokształtny to figura literacka, która odznacza się dużym niezdecydowaniem. Bardzo często owija sobie bohatera wokół palca. Postać staje się mu bliska, a potem wykorzystuje tę bliskość do niecnych, szkodliwych czynów.
Charakterystyczną przywarą zmiennokształtnego jest uczynność oraz niesienie pomocy w jednej chwili i zaprzeczanie swoim słowom w drugiej. Jego zadaniem jest wzbudzenie w bohaterze wątpliwości, zwodzenie go, ale też motywowanie do ponownego przeanalizowania pewnych sytuacji.
Obecność zmiennokształtnego nie zawsze będzie wiązać się z katastrofą. Czasem jego pojawienie się będzie oznaczało jedynie zasianie niepokoju w bohaterze, niejako wystawieniu go na próbę i spotęgowanie niepewności, która będzie towarzyszyć bohaterowi już do końca jego podróży.
Archetyp CIEŃ
Z reguły pojawienie się cienia nie wróży niczego dobrego. To postać, której posłannictwem jest wzbudzenie w bohaterze strachu oraz zasianie zniszczenia.
Innymi słowy, można powiedzieć, że jest to mroczna wersja strażnika progu. Nigdy nie będzie mieć związku z czymś pozytywnym. Cień można utożsamiać z wyniszczającą tajemnicą bohatera, która nigdy nie powinna ujrzeć światła dziennego. Może być również odrębną postacią, która za wszelką cenę będzie dążyć do sromotnej porażki bohatera.
Cień to prawdziwy przeciwnik, który nie kryje swoich intencji. Jego konfrontacja z bohaterem to walka na śmierć i życie, a jego pokonanie – to obowiązkowy element każdej pozycji czytelniczej.
Archetyp SPRZYMIERZEŃCA
Wierny kompan bohatera. Jest przy nim zawsze, choć czasem ta obecność jest źródłem nieporozumienia i frustracji. Sprzymierzeniec to persona, która pomaga bohaterowi bezinteresownie, nie bacząc na to, co w ramach tej pomocy przyjdzie poświęcić.
Postać ta motywuje bohatera do działania, nierzadko wykorzystując znajomość jego charakteru do rzucenia mu wyzwania.
Sprzymierzeńców może być kilku i nie da się utworzyć dla nich hierarchii wartości, każdy bowiem jest tak samo równy i odegra na drodze bohatera tak samo istotną rolę.
Archetyp TRICKER
Prawdziwie wesołkowata postać, humorystyczny akcent w każdym dziele literackim. Tricker bawi do łez, rozładowuje atmosferę i nie pozwala na dłuższe panowanie nużącej powagi.
Ta figura literacka to prawdziwe uosobienie optymizmu i pozytywnego podejścia do absolutnie każdej sytuacji. Jego nierzadko cięty język i sypane jak z rękawa żarty nie pozwalają się nudzić, nie tylko bohaterowi, ale również czytelnikom.
Cechą charakterystyczną trickera, oprócz rozbawiania tłumów oczywiście, jest nietuzinkowy spryt, który wielokrotnie pozwoli bohaterowi i jego świcie wyjść z opresji. To postać, która nigdy się nie zmienia, ale jednocześnie zmienia innych na lepsze.
Zakończenie
Choć bohater jest postacią kluczową każdego dzieła literackiego, to istnieje obok wszystkich powyższych archetypów, których znajomość pozwala czytelnikowi dać się porwać w fabułę bardziej świadomie.
Z drugiej strony to bezcenna lista dla każdego młodego pisarza, który świat przedstawiony buduje z takich klocków pierwszy raz. Archetypy postaci to pierwiastki, prawdziwe cząsteczki literackie, z których tworzy się porywające historie. Ich znajomość jest dla pisarza niczym atrament dla wiecznego pióra. Jak stalówka nie jest w stanie zapełnić arkusza bez granatowego pigmentu, tak mistrzowi słowa ciężko będzie sprostać zadaniu stworzenia dzieła literackiego bez archetypów postaci.
[…] Fantasy korzysta także z toposów, takich jak: inicjacja, odrodzenie, arkadia, człowiek w podróży. Motyw wędrówki jest bardzo ważny, ponieważ na nim opiera się główna oś fabularna historii. Przygoda jest obecna niemal w każdej powieści. Kreowane są konkretne archetypy, np.: sierota, wędrowiec, czarodziej, odmieniec lub wybraniec. Czasami jednak postać spełnia wszystkie te archetypy. Więcej o archetypach literackich możesz przeczytać tutaj: LINK […]
[…] pierwszym krokiem jest poznanie bohatera w jego własnej rzeczywistości. Poznajemy jego status quo. W codziennych troskach życia bohater znajduje jednak pewien […]