Co to jest prawo autorskie?

Prawo autorskie obejmuje każdy przejaw twórczy, który ma indywidualny charakter, bez względu na postać, wartość, charakter, przeznaczenie czy sposób wyrażenia. Zatem prawo autorskie dotyczy zarówno wzorów matematycznych, tekstów, obrazów czy utworów muzycznych, scenicznych, a także urbanistycznych czy architektonicznych. Co istotne, prawo autorskie obejmuje sposób wyrażenia, ale nie chroni odkrytych idei, procedur, metod czy koncepcji matematycznych.

Prawo autorskie – definicja

Prawo autorskie jest dyscypliną prawa cywilnego. Zespołem norm prawnych, które wchodzą w skład prawa własności intelektualnej oraz obejmujące kwestie praw, jakie przysługują autorowi utworu (czy innemu uprawnionemu podmiotowi) do decydowania o polach eksploatacji utworu i czerpania z niej korzyści finansowych.

Pytania i odpowiedzi o prawo autorskie

Co to są autorskie prawa osobiste?

To niezbywalne prawa, nieograniczone w czasie do:

• autorstwa utworu;
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem czy pseudonimem bądź do udostępnienia go anonimowo;
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania (stąd konieczne autoryzacje przed publikacjami artykułów, wywiadów itp.);
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu (autor sam decyduje, komu pierwszemu przekaże chociażby prawa do rozpowszechniania itd., później prawa te może – jeśli tak stanowi umowa, przekazać dalej nowy właściciel praw majątkowych);
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Co to są autorskie prawa majątkowe?

Twórca ma wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Autorskie prawa majątkowe nie podlegają egzekucji, dopóki korzysta z nich tylko twórca. Podpisując umowę, na przykład z wydawnictwem, twórca może przenieść swoje autorskie prawa majątkowe na dowolną osobę czy podmiot. Z ciekawszych:

• Umowa zobowiązująca do przeniesienia autorskich praw majątkowych przenosi na nabywcę, z chwilą przyjęcia utworu, prawo do wyłącznego korzystania z utworu na określonym w umowie polu eksploatacji, chyba że postanowiono w niej inaczej. [Art. 64. Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych]

• Twórca może przenieść prawa do korzystania z utworu na wymienionych w umowie polach eksploatacji z określeniem zakresu, miejsca i czasu.

• Następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może, bez zgody twórcy, czynić zmian w utworze, chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Dotyczy to odpowiednio utworów, których czas ochrony autorskich praw majątkowych upłynął. [Art. 49 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych]

• Umowa licencyjna wyłączna zawsze wymaga formy pisemnej, pod rygorem nieważności!
• Jeśli umowa nie stanowi inaczej, a licencji udzielono na czas nieokreślony, twórca może ją wypowiedzieć z zachowaniem terminów umownych. Jeśli ich niezapisano, wypowiedzenie obowiązuje z rocznym wyprzedzeniem, na koniec roku kalendarzowego. Jeśli licencję udzielono na okres dłuższy niż 5 lat, uważa się, że po upływie tego terminu udzielono ją na czas nieoznaczony.

• Twórcy utworu plastycznego przysługuje prawo do sprawowania odpłatnego nadzoru autorskiego. Sprawowanie nadzoru autorskiego nad utworami architektonicznymi i architektoniczno-urbanistycznymi regulują odrębne przepisy. [Art. 60 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych]

(Więcej o autorskich prawach majątkowych przeczytasz w art. 17-22 oraz art. 41-68 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.)

Jeśli nie mam podpisanej umowy, to czy dzieło jest objęte ochroną prawa autorskiego?

Nawet jeśli dzieło jest niedokończone, ale są powzięte ustalenia, co do jego postaci, już jest chronione prawem. Nawet jeśli nie ma jeszcze podpisanej umowy, ochrona przysługuje twórcy bez względu na jakiekolwiek formalności.

Czy opracowanie na podstawie innego utworu jest chronione prawem autorskim i w jaki sposób?

Bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego można dokonywać opracowań cudzego utworu, np. tłumaczeń, przeróbek czy adaptacji. Jednakże rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od tego, jak zostały określone autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego. Jeśli wygasły – droga wolna. Jeśli nie – zgoda twórcy jest konieczna na potrzeby opracowania. Oczywiście na egzemplarzach opracowania należy podać twórcę i tytuł utworu pierwotnego. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych określa, że jeśli w ciągu 5 lat od udzielenia zgody na opracowanie nie zostanie ono rozpowszechnione, twórca może swoje zezwolenie wycofać, jednoczenie nie zwracając wynagrodzenia. Istotne, że za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym dziełem!

Jakie utwory nie są chronione prawem autorskim?

Tutaj najprościej będzie zacytować wspomnianą ustawę:

Art. 4. Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego: 1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty; 2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole; 3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne; 4) proste informacje prasowe.

Jak podzielić prawa autorskie w przypadku wspólnie stworzonego dzieła?

Odpowiedzi na to pytanie zawiera artykuł 9 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który będę poniżej cytować we fragmentach. Domniemywa się, że wkład autorów w dzieło jest równy, jednakże można dokonać podziału na podstawie wkładu w dzieło. Oceny takiej mogą dokonać sami twórcy w zgodnym porozumieniu między sobą przy zawieraniu umowy lub kierując sprawę do sądu. Dużo łatwiej jest określić wkład w dzieło przy utworach literackich niż na przykład przy kompozycjach utworów muzycznych. Na przykład w przypadku tekstu, gdzie każdy pisze swoją część książki, wkład w dzieło można obliczyć dokładnie na postawie objętości tekstu wniesionej we wspólne dzieło przez każdego z autorów. Zapewne znasz przypadki, gdy niektórych piosenek nie mogły wykonywać zespoły, gdy zmieniał się ich skład osobowy? Ma to związek z prawem autorskim, bowiem:

(…) każdy ze współtwórców może wykonywać prawo autorskie do swojej części utworu mającej samodzielne znaczenie, bez uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców.

Jeśli zatem z kapeli odchodził współautor muzyki czy tekstu, zdarzało się, że nie pozostawiał zgody do wykonywania utworu bez niego i publiczność nie miała już szansy usłyszeć na żywo dawnego hitu muzycznego.

Do wykonywania prawa autorskiego do całości utworu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. W przypadku braku takiej zgody każdy ze współtwórców może żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeka, uwzględniając interesy wszystkich współtwórców.

Nie ma porozumienia, nie ma piosenki.

Do autorskich praw majątkowych przysługujących współtwórcom stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych.

Czy będąc zatrudnionym na umowę o pracę, mogę podpisać umowę z wydawnictwem?

Wszystkie osoby pracujące naukowo zainteresuje poniższe:

Art. 14. (Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych) 1. Jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Pierwszeństwo opublikowania wygasa, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu nie zawarto z twórcą umowy o wydanie utworu albo jeżeli w okresie dwóch lat od daty jego przyjęcia utwór nie został opublikowany. 2. Instytucja naukowa może, bez odrębnego wynagrodzenia, korzystać z materiału naukowego zawartego w utworze, o którym mowa w ust. 1, oraz udostępniać ten utwór osobom trzecim, jeżeli to wynika z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie.

Jeśli twoja publikacja nie jest wynikiem wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, droga wolna. Możesz podpisać umowę z dowolnym wydawnictwem, nie oglądając się na swoją placówkę, która cię zatrudnia. Powyższe pytanie dotyczy praw autorskich do utworów pracowniczych. Jednakże prawa autorskie nie dotyczą tylko książek czy artykułów. Jeśli pracownik tworzy utwór, który jest pochodną wykonywania jego obowiązków wynikających ze stosunku pracy, to pracodawca z chwilą przyjęcia utworu nabywa autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Przykładowo, jeśli jesteś architektem czy fotografem i w godzinach pracy (czy nawet podczas nadgodzin) wykonujesz obowiązki wynikające z umowy pracę dla swojego pracodawcy, to twoje projekty, dzieła, utwory automatycznie są własnością twojego pracodawcy.

Prawo autorskie a użytek własny – jak to wygląda?

Prywatnie

Nieodpłatnie można korzystać z rozpowszechnionego utworu jedynie na użytek własny. UWAGA! Nie oznacza to, że na tej podstawie można wybudować sobie dom według cudzego projektu. Użytek osobisty wyznacza krąg osób, z którymi pozostaje się w osobistych relacjach, czyli członków rodziny, bliskich znajomych, z którymi widujemy się w świecie rzeczywistym, a nie tylko są bytami dodanymi „do znajomych” na Facebooku.

Media

Interesujący jest art. 23 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:

1. Organizacjom radiowym i telewizyjnym wolno przy pomocy własnych środków utrwalać utwory na potrzeby własnych nadań. 2. Utrwalenia, o których mowa w ust. 1, niszczy się w terminie miesiąca od dnia wygaśnięcia uprawnienia do nadania utworu. 3. Przepisu ust. 2 nie stosuje się do utrwaleń będących materiałami archiwalnymi wchodzącymi do narodowego zasobu archiwalnego. (…)

W celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji można rozpowszechniać m.in.:

• rozpowszechnione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach oraz artykuły na aktualne tematy (chyba że wyraźnie zastrzeżono, iż ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione)
• aktualne wypowiedzi i zdjęcia reporterskie oraz przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych.

Oczywiście rozpowszechnianie utworów jest dozwolone zarówno w oryginale, jak i w tłumaczeniu, zaś za korzystanie z utworów przysługuje prawo do wynagrodzenia. Publiczne udostępnianie utworów dokonuje się w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. (Jednakże wypłata wynagrodzenia, nie nastąpiła na podstawie umowy z uprawnionym, ale wynagrodzenie jest wypłacane za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi.) W sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach wolno:

• przytaczać utwory udostępniane podczas tych wydarzeń, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji;
• w granicach uzasadnionych celem informacji wolno korzystać także z:
  • przemówień politycznych i mów wygłoszonych na publicznych rozprawach;
  • fragmentów publicznych wystąpień, wykładów oraz kazań;
• powyższe nie jest jednoznaczne z upoważnieniem do publikacji zbiorów tego rodzaju utworów – nie ma takiego upoważnienia w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Nauka

Instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe na potrzeby zilustrowania przekazywanych treści – w celach dydaktycznych czy w celu prowadzenia badań naukowych – mogę korzystać z oryginalnych utworów lub ich tłumaczeń oraz – jeśli powyższy cel jest zachowany – zwielokrotniać drobne utwory bądź większe fragmenty utworów. (Twórcy zazwyczaj przysługuje prawo do wynagrodzenia w takich przypadkach.) Jeśli jest konieczne publiczne udostępnienie utworu dla celów dydaktycznych czy naukowych, jest to możliwe, o ile dokona się to w określonym miejscu i czasie wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się czy prowadzących dane badanie naukowe. Również w celach dydaktycznych i naukowych można zamieszczać drobne utwory czy fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach czy antologiach. Inaczej nie moglibyśmy w szkole uczyć się chociażby literatury. 🙂 Myślę, że w tym miejscu warto odnieść się do artykułu nt. cytowania jednych utworów w drugich, który popełniłam jakiś czas temu w kontekście wykorzystania cudzych zdjęć we własnych utworach.

Jaka jest odpowiedzialność karna za oszustwo, co do autorstwa?

Kiedyś zdarzały się autoplagiaty. W dawnych czasach nawet nieudowodnione kradzieże. Istniały epoki, gdy za mistrza pisał uczeń i to był oczywiste, że nie miał wyboru, jak tylko podpisać się za niego. W dobie Internetu, trzeba liczyć z się i z plagiatami, i z autoplagiatami, a nawet z kradzieżą utworów. Ludzkość bardzo się nie zmienia. 😉 Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych uprzedza, że osoba, która przywłaszczy sobie autorstwo lub wprowadzi w błąd nt. autorstwa całości czy części utworu bądź jego artystycznego wykonania podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności, a nawet pozbawienia wolności do 3 lat. Podobna kara jest przewidziana dla osób, które rozpowszechniają cudze utwory bez podania nazwiska czy pseudonimu twórcy – bez znaczenia czy w wersji oryginalnej, czy jako zniekształcone, artystyczne opracowanie.